Людзі, якія жывуць побач з шахтамі, што належаць кітайцам ў Сэрбіі і Таджыкістане, сутыкаюцца з аднолькавай пагрозай: атручанае паветра, дэградацыя сельскагаспадарчых угодзьдзяў і адсутнасьць сродкаў прававой абароны. У той жа час іхныя ўрады паглыбляюць сувязі з Пэкінам, пішуць Балканская і Таджыцкая службы Радыё Свабода.
Паколькі абедзьве краіны прымаюць кітайскія інвэстыцыі ў рамках пэкінскай ініцыятывы «Адзін пояс, адзін шлях», сяляне кажуць, што яны плацяць экалягічную цану, але кампанія Цзіцзінь адмаўляе гэтыя абвінавачваньні.
«Гэты пах б’е ў нос, галава круціцца. Гэта атрута», — кажа Асадула Рахмонаў з Хумгарону, што ў Таджыкістане.
«З такім пылам немагчыма вырасьціць нешта здаровае», — дадае Мілаш Божыч з Крывеля ў Сэрбіі.
Кампанія Цзіцзінь кіруе медным рудніком у Сэрбіі і залатым рудніком у Таджыкістане. Абодва абʼекты выклікалі неаднаразовыя скаргі ад жыхароў прылеглых раёнаў, якія сьцьвярджаюць, што абяцаныя перасяленьні і ачыстка так і не адбыліся.
«Прадаць сваю маёмасьць? Што я мушу рабіць — прадаць сваю годнасьць?» — пытаецца Драгаслаў Станкулавіч, кіраўнік мясцовай рады ў Крывелі, Сэрбія, адкуль большасьць людзей, што мелі там гаспадаркі, ужо выехалі.
Зь сьнежня 2018 году мажарытарны пакет акцыяў былой дзяржаўнай горназдабыўной кампаніі належыць кітайскай кампаніі Цзіцзінь, якая цяпер працуе пад назвай Serbia Zijin Copper
У 2018 годзе кампанія Цзіцзінь набыла былы дзяржаўны горназдабыўны басэйн у Сэрбіі, а ў 2021 годзе распачала працу на новай, цалкам кітайскай шахце Cukaru Peki. З таго часу мясцовыя жыхары і экспэрты папярэджваюць аб пагаршэньні забруджваньня. Кампанія заяўляе, што выдаткавала $259 млн на паляпшэньне стану навакольнага асяродзьдзя, у тым ліку на зьмяншэньне выкідаў дыяксыду серы. Але таксычныя часьцінкі застаюцца.
«Часьцінкі цьвёрдых часьцінак і мышʼяк усё яшчэ прысутнічаюць, — кажа Сьняжана Сэрбула, прафэсарка тэхнічнага факультэту ў горадзе Бор. — Жыхары Бору дыхаюць імі штодня».
Маніторынгі якасьці паветра паказваюць, што праблема ня зьнікла.
«Раней вы бачылі дым, — кажа Віялета, жыхарка Бору. — Цяпер яго не відаць, але пахне жудасна».
Нягледзячы на грамадзкі розгалас, сэрбскі ўрад абараняе Цзіцзінь. Да 2024 году кітайскія фірмы сталі найбуйнейшымі экспартэрамі Сэрбіі, зарабіўшы больш за 1 мільярд даляраў.
«Якая карысьць ад грошай, калі ты губляеш здароўе?» — пытаецца жыхарка Бору Ўлада.
Актывіст Дэян Лазар называе гэта «агрэсіўнай здабычай», калі думка мясцовых жыхароў застаецца па-за ўвагай.
«Горад быў пабудаваны вакол шахты. Ніхто ня супраць здабычы карысных выкапняў. Але гэта нерацыянальна», — адзначае ён.
Іншыя, як Міадраг Жыўкавіч, кажуць, што іх выцесьнілі зь іхнай зямлі, не пакінуўшы ім ніякіх сродкаў прававой абароны.
«Гэтая зямля была маім сродкам для існаваньня, — заўважае ён. — Цяпер я жыву на пэнсію ў 200 эўра. Вы скажыце мне, як».
Цзіцзінь сьцьвярджае, што 98% зямлі ў гэтым раёне было набыта на добраахвотнай аснове, а рэшта экспрапрыяваная ў адпаведнасьці з законнымі працэдурамі. Кампанія настойвае на тым, што распрацоўвае першую ў Сэрбіі «зялёную шахту» з захаваньнем прыродаахоўнага заканадаўства.
Шахта, што належыць кітайскай фірме Serbia Zijin Copper, 14 лютага 2024 году
У Таджыкістане Цзіцзінь валодае часткай у залатаруднага пакладу Зарафшон памерам 70%.
«Уранку вёску накрывае густы дым, — расказвае Абуталіб Мухтораў з Шынгу. — Дыхаць немагчыма».
Цзіцзінь неаднаразова штрафавалі, але яе падтрымлівае таджыцкая ўлада, якая падкрэсьлівае, што кампанія плаціць вялікія падаткі ў бюджэт. Тым часам крытыкі паведамляюць пра застрашваньні, сачэньне і затрыманьні актывістаў паліцыяй.
Людзі, якія не баяцца выказвацца, рызыкуюць свабодай. У 2023 годзе была затрыманая група жанчын, якія прыехалі ў Пенджакент на пратэст.
«Мы пыталіся, якое злачынства мы ўчынілі. Яны зьдзекаваліся з нас, — успамінае Фіруза Кагорава. — Калі я страціла прытомнасьць, яны сказалі: „Не давайце ёй вады, дайце ёй гразі“».
Цзіцзінь сьцьвярджае, што працуе легальна і плянуе здабываць карысныя выкапні ў Таджыкістане яшчэ 20 гадоў.
У абедзьвюх краінах улады вітаюць кітайскую кампанію як рухавік эканамічнага росту, нават нягледзячы на тое, што выдаткі на ахову навакольнага асяродзьдзя растуць.
«Пэрсікі ня растуць. Агуркі ападаюць. Рака атручаная», — кажа Асадула Рахмонаў.
Для тых, хто жыве ў «цені» кампаніі, экспансія Цзіцзіня прыносіць ня росквіт, а пыл і барацьбу за будучыню.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Дыктатура і БелАЭС. Як улады ў Беларусі шкодзяць людзям і прыродзе праз атамную станцыю